Kristian zawng zawng ten kan innghahna leh kan beisie ber Pathian-in a Zawlneite hmanga alo buatsaih, lehkhabu thianghlimah chuan he thu hi kan hmu a, ‘Chutichuan ngaihven rawh u, eng ni ah nge in Lalpa alokal dawn in hre silo’, tih hi (Matt.24:42) Bible thianghlima a lan dan chuan Krista lo pian hma zawng khan, kum 4221 hmanral alo nitawh a, tichuan Isua Krista alo pian atangin kum 2000 kan lo hmangral leh ta a, he kum 6000 zet chhung hian khawvela thil lo thleng tur thil chi hrang hrangte an chuang vek a. Hun hmasa lam B.C lam hunte chu chhui tovin, tun kum sanghnih chhunga thil lo thleng tawh leh lo thleng zel turte han sawi dawn ila.
Khawvel leh a chhunga chengte siamtu Pathian hian chutiang takin kum sang tam tak chu min lo hruai tawh mahsela, eng ni leh hunah emaw chuan kan chenna khawvel ngei hi tihdanglama awmin Amah ngei pawh he leilung ngeia lokal in tlang pakhat ‘Olive Tlang’ an tihah chuan a ke rawn nghatin chu tlang ropui tak pawh chu a rap phel dawn ani tih zawlneite hmangin min hriattir a (Zak.14:4)
Chu hun lo theng tur chu Zawlnei tam takte leh Juda ngeite pawh chuan nghakhlel taka thlirin an lo beisei thin a, keini Kristian te ngei pawh hian chumi ni leh darkar chu kan famkimna vawrtawp lo thlenna tur hun anih avangin thildang zawng aia kan nghahhleh ngei tur ani ang.
Amaherawh chu, Dawtpa ‘Diabola’ chuan Kristian tam takte thinlungah, chu hun leh ni lo thleng tur chu ringhlel turin hna a thawk mek reng a, chumi avang chuan Kristian sang tam tak te chu buma awmin chatuan boralna ah Pahthian thinurna meipuiah tihboral-in an la awm ngei dawn ani. Kum sang tam tak kan lo awmdan leh nungphung kalmek reng, chhak lamah ni a chhuak a, thlang lamah ni a tla leh thin leh duh ang avanga indona awmreng avang te leh Amah ringtu Mithianghlim te ngei pawh, nitina kan thihna khawvel hi Pathian-in khawvel awmdan tur leh a hmangaih mihring-te awmna tura a siam anilova, chuvangin khawvel kalphung pangngai hi chu a koh leh a thlante tan chuan an chen ve rengna tlakah a ruat lova, A hmangiah Mithianghlimte tan chuan kan tunlai khawvel ang buaina leh harsatna tinrengin a tuam vel hi tihbo sakin, khawvel thar chatuan ni eng, Amah ngeiin a duh ang taka a dina, a sak chu Amah hmangaih tute tan a buatsaih sak dawn ani.
Pathian-in a mihring siam hmasak berte kan nu leh pa Evi leh Adama te hnenah khan chi thlahna, khwvel pumpui hi luahkhat vek tur leh engkim chunga thunei vek turin leh thlai hnah leh thing rahte emaw ring mai turin alo ruat tawh a, kan hriat tawh angin sualpa Diabola chuan an thianghlimna leh an hlimna te chu lak bosak in Pathian thutiam ropui tak pawh chu an chang zui thei ta lova. Amaherawh chu engkim chunga thuneitu kan Pathian chuan a hmangaih em em mihringte tana a thutiam hlu tak chu sual avanga lakbo sakin hun rei tak awm mah ila, a thutiam pangngai chu kan rochun leh theihna turin amah ngei chuan sual thuneihna chu kros-ah chuan min rawn hnehsak leh ta a, chumi avang chuan a thisena thiam chantira awmin, Khawngaihna Lal fa-a piang reng kan lo nita a, chumi avang chuan ringtu zawng zawng te chuan kan hma lawkah hian tawtawrawt hnuhnung ber ri chu kan hre tawh dawn ani. Jentail te tirhkoh, Paul-a chuan hetiangin min hrilh a, ‘Lalpa ngei chu authawm nen Vantirhkoh chungnung ber aw nen, Pathian tawtawrawt ri nen van atangin alo chhuk dawn si a’, tiin min hriattir ani (Thess.4:16).
Thil lo thlen dan tur chiang takin han sawi dawn tan ila. Kan Lal Isua khawvela alo pian hma kum 606 ala awm tihah khan Babulon lal ropui tak rangkachak khawpui dintu lal Nebukanezar-a chuan Jerusalem, Juda-te khawpui chu a run a, mi sang tam tak te thatin, sang tam takte chu salah a hruai bawk a, chu ram chu tunlaia Iraq ram khu ani a, chu lal ropui tak chuan a khawpui mawi tak leh ropui tak chu a han thlir a, a lung a awi em em a, ropui a inti in thil tithei tak niin a inhre bawk a, a lalna petu van Pathian chu theihnghilh in, ‘He Babulon khaw ropui tak hi ka ropui mawina atan leh ka chenna atana ka din chu ani lawm ni’, ati a. Chuveleh Pathian-in a hnenah, ‘Lal Nebukanezar, i lalna in a hransan ta che, Pathian-in lalna chu a duh duh hnenah ape in a laksak leh thin tih i hriat chhuah leh hma loh chuan ransa te zingah i hun sarih i hmang tawh ang ati a. Tichuan lal Nebukanezar-a chuan mumang mak tak a nei ta a, thil awmze thui tak leh rapthlak tak neiin a ring tlat a, a ram chunga miffing zawng zawng leh mumang hrilhfiah thiamte a ko khawm a, nimahsela chung zingah chuan a mumang hrilhfiah thei tumah an awm lova, ‘Tisa-a awmlo Pathian ten he i mumang hi an hrilhfiah thei ang che’, tiin an chhang a, chuveleh lal chu a thinur ta em em a, a miffing ho zawng zawngte chu that turin a sipai hotu Arioka chu a tir a, thu ape ta a, nimahsela ani chuan lal thupek chu, ‘Heti ema a hmanhmawh le, Juda sal fate zingah khan mumang hrilhfiah thiam a hming Daniel-a a awm asin’, ati a. Chuveleh lal chuan Daniel-a chu rang takin a kohtir a, a hnenah chuan, ‘ Mumang ka nei a, min hrilhfiah thei tumah an awm silova, ka lu-a inlar te chuan nasa takin min tibuai a, he ka mang hi min hrilhfiah theih chuan ka ram zatve hial pawh ka pe ang che’, atia a, Daniel-a chuan lal hnenah chan ‘Aw Lalber, van Pathian-in ropuina te, chakna te, thltihthihna te, a zain i hnenah ape che a, ransa chi tinreng leh chungleng sava ten i hnenah eitur an hmu bawk a, nimahsela chung i roupuina te avang chuan van Pathian chi lo theihnghilh ta a, chuvangin Pathianin tun atanga tun hnu zeal thil lo awm tur a hmuhtir che anih hi. I mumang ah hian milim ropui tak a hmuhtir che a, alu chu rangkachak ani a, chu chu nangmah le hi sawrkar dinglai hi ani a, i hnuah hian nang aia chaklo lal dang anlo awm leh anga, tin, ram thumna ram lo ding tur, ‘Dar’ ram alo ding le hang, tin, ake te chu thir niin i hmu a, chu thir chu ram pali-na lo ding tur entirna anih hi. Tin, a kephah leh zungtang te chu thir leh hlum inpawlh ani a, hei hian lalram pangana lo ding tur a entir ani. Tin hengte lal ni ah hianvan Pathian-in ram a rawn din anga, a lalna pawh midangte hnenah pek ani ngai tawh loving. Lalna hlun, ral ngailo, kumkhua-a ding reng tur ani ang. Tin, thildang, tlang ata lung kut lova laihchhuah i hmu tel a, chutichuan, thirte, darte, hlumte, tangruate, rangkachak te chu a tikeh sawm ta vek a, heng ram zawng zawng hi van Pathian thuneihna in a tikeh sawm chhe vek dawn ani tih a hmuhtir che anih hi’, tiin a hrilhfiah sak ta a. (Dan.2:36-44 en rawh)
He Nebukanezra mumang hian a lalram rawn din atanga Jentail lalram lo ding zel tur Isua Krista lokal dawn thleng a, Jentail lalramin Jerusalem a rahbeh tur chu a entir ani. Hetiang hian chiang deuh zawkin han sawifiah dawn ila:
1. LU, Rangkachak, Babulon, Nebukanezar B.C 606 – 539.
2. A Awm, Tangkarua, Medo-Persia, Kura leh Daria B.C 539 – 331.
3. A Dull eh a Malpui, Dar, Greece Alexander B.C 331 – 168.
4. A Ke, Thir, Rome B.C 168 – A.D 475
Hemi hun atang hian khawvel ah hian Jentail te ni alo intan ta a. A ke thir, Rome lalram atang hian sawifiah ngai alo awm tan ta a. Nebukazar-a atanga Rome lalram Jentail sawrkar lo ding zel tawh chu ilo hrefiah ta a. Jentail lalram hunkhat lo lang leh tur kan hmu bawk a, hei tak hi kan chhuifiah tur leh kan hriat atana pawimawh ber chu alo nita ani.
A hma a kan sawi tak Paula’n Krista ngei chu authawm nen atih hunk ha alo thlen dawn chuan khawngaihna hun Rome lalram lo din hnua kan hman mek hi khar sakin kana wm dawn ani. A ke, thir, ti a kan hmuh Jentail lalram palina hunlai Rome sawrkar hunah khan Isua Krista chu khawvelah alo piang ta a, ama miten an duhloh avangin kros-ah khenbehin a awm a, chumi avang chuan a kephah thir leh hlum inpawlh Krista lo lan leh hun atana lalram sawm lo ding tur kha alo thleng zui ta lova. Thir (Rome) lalram leh thir leh hlum lalram inkarah hian khawngaihna hun kan tih hi alo ding ta a, chu khawngaihna hun chu tunah hian kum sanghnih kan lo hman leh dawn tak avangin, khar sakin kan awm tan ta a, khawngaihna chanchin avanga thlarau thianghlim awmpuina kan channa hun hi a tawp dawn tak avangin lalaram sawm (Sakawlh) Jentail lalram leh ki sawm Jentail lalram tho lo awm tur chu tunah hian kan lo hmu leh thei ta ani. Chung Jentail lalram kan hmuh tak chu ki-sawm tih leh kezungtang sawm tithe khan a entir fel hle a, chung ram sawm inzawm khawm te chu ‘European Community’ tiin an vuah a, kan hriat reng tur chu Rome, thir lalram kha A.D 475 ah kehdarh in ram sawmah an inthen darh vek tih hi ani.
Nimahsela, Bible-in a sawi angin he lalram kehchhe tawh hi reilote atan an lo inzawmkhawm lehna kan lo hmu ta a, he lalram chhe tawh hian kum tam tak chhung chu inzawmkhawm leh tumin thinlung muhil hauh lovin an ngaihtuahna te chu an lo hmang tawh thin a, kum 1991 May thla ah khan an ram theuh aiawh te thrkhawm chuan kum 1991 January ni 1 ah ‘Common Currency’ tangka intawm hmangin kan ram pawisa theuh hi kan thlak thleng vek ang tih an lo rel tawh ani, hetiang in, ‘In May 1991, at a meeting of Union Finance Ministers, France released it’s model ECU coins, and it’s proposals for a single European Currency. Now the Maastricht Summit has set a goal of replacing twelve national with the EUC before the end of the decade’, tiin. Heta an sawi ang chiah hian kum 1991 January ni 1 atang khan he ram inzawmkhawm hian pawisa hmunkhat hmang tannin sorkar nghet tak tur leh chak tak tur an lo din tan ta ani. Thupuan bung 17 ah chuan hetiangin kan hmu ‘ Tin, ki saw mi hmuh kha lal sawm, ram la neilo te an ni, darker khat chhung erawh chu sakawlh nen thuneihna an la chang ang’, tiin kan hmu a, chuvangin he ram lo ding chhuak lehte ngei hi Diabola chuan rawn hmangin Jentail lalram, sakawlh nihna chu an la rawn chang dawn ngei niin a lang.
He thu vek hi Daniel-a bung 2-na kan sawi tak milim hmanga lalram lo lang tur a tawp ber ze zungtang sawm ti a kan hmuh kha ani. Thil lo thleng ngei ngei tur entirna chi hnih a entir ani. Thuthlung thar lam kan thlir chuan hetiang hian kan hmu a, ‘Pathian biakin ata a chhuah lain a zirtir te chuan a hnenah, ‘Lalpa enteh he biakin hi a ropui teh ania’ an ti a’, tiin, Ani chuan an hnenah ‘Tichim loh tura lung intiang reng reng heath a awm loving, chutiang ni chu alo la thleng ang’ ati a, tin, anni chuan a hnenah ‘Chung chu engtik ah nge alo la awm ang, chhinchhiahna enge kan hmuh ang le?’ an ti a, tin Isuan an hnenah, ‘An tihder loh nan che u fimkhur rawh u, mi tam takin Krista chu ka ni, a hun a thleng dawn ta, tiin keima hming chhalin an lokal ang. Indo thu leh buai thu in hria anga, chung chu alo thleng hmasa tur reng ani, tawpna erawh chu a thleng nghal rih lovang’ ati a. Helai chang Luka bung 21:7-9 thu zawng leh chang 20:24 hmalam thu hi kros-a khenbeh anih atanga kum sawmli (40) hnu a thil lo thleng tur AD 70 a Rome sawrkar in Jerusalem a runa a tihchhiat vek tur thu kha a sawina ani. A sawi ang ngei hian General Titus-a chuan Jerusalem chu runin an biakin chhuan em em ten en chuan a tihchhiat sak ta vek a, tuna tahna bang an tih mai ‘Wailing Wall’ khu tichhe lovin an zuahsak a, tun thlengin sulhnu hlui hmuhtheih chu alo nit a ani.
Bible ah langlo mahse sawidan chi khat ah chuan khu tahna bang khu an sak laiin mirethei leh chanhai zualten an thawk bik a, vantirhkoh lokal in a mittui in an lungrem te khu a char sak ani tiin an sawi. Ram tin ata sengkhawm a lut lehte chuan tahna bang chu zutin an tap zawih zawih thin zuk nia. A sawi ang tak hian heng thil hi an lo thleng hmasa tawh reng ani. Tawpna erawh chu ala ni rihlo anih hi. Tin, he bung vek chang 10-24 tawp lamah hian hun lo thleng leh tura thil awmdan tur chu ziah sakin kana wm leh a, hetiangin, ‘Hnam hrang leh hnam hrang an indo anga, ram hrang leh ram hrang an indo anga, lir te nghingin tam nasa tak a tla anga, hri te a leng bawk ang, van atangin chhinchhiah na leh thil mak nasa tak tea lo awm ang, keima hming avangin mi zawng zawng huat in ni ang, nimahsela, in sam zai khat pawh a boral loving, in chhelin in nun in humhim ang, tin, Jentail te ni a kin hma loh zawng Jerusalem khua chu jentail te rah behin a awm ang, tin, ni ah te thla ah te arsi ah te chhinchhiahna a awm anga, tuifinriat rum leh a fawn avangin leiah pawh hnam tin tan hrehawm na leh manganna nasa tak a thleng ang, khawvel a thil lo thleng tur chu ngaihtuah avangin thlabar in an thidang ang, van thil tih theihna chu a nghing dawn si a, tin, he ram chanchin tha hi hnam zawng zawng hnenah hrilhin a awm ang, chumi zawhah chuan tawpna chu alo thleng ang. Chutih hunah chuan mihring fapa hi thiltih theihna leh ropuina nasa tak nen chum zingah lokal in hmu ang’, tiin. Hnam Israel te hnenah hrilhlawkin a awm tawh a. Awle heng thu te hi i han sawifiah dawn teh ang.
Tunlai khawvel han thlir hian hnam hrang leh hnam hrang indo n ate leh ram hrang nih vanga indona te chuan nitinin mi tamtak nunna te chu laksakin kan awm reng a, ralthuam hlauhawm pui pui te leh mihring tihboral theihna tam tak te hmangin kan inbei reng a, chung te avang chuan mi sang tamtak ten nunna te chanin hri chhia leh tamna ten min hual reng a. Nitin chanchinbu leh TV a kan hmuh leh hrehawm leh manganna, tam leh lungngaihna thlentu vek an lo ni ta a. Tin, van atangin chhinchhiahna danglam pui pui te kan lo hmu in kan lo hre thei ta a, hman kum lawk 1991 February ni 1-ah khan Somalia ram chungah mihring hmel ang chiaha lo langin mi lungngai tak hmel hmuh ani tawh a, a thla te pawh lak theih niin khawvel hmun tinah an thawn uaih uaih tawh anih kha. Tin, a hnu lawk 1995 kumah khan American vansang lam zir mite chuan, ni 18 lai boruak a an zin tum khan an TV thlalakna chuan hetiang lam bawk hi a thla la fuhin leiah an rwn thawn ttawh bawk a, telegraph chanchinbu ni 4.9.1995-a chhuak ah khan, ‘Jesus Come Alive in Space’, tih thupui hmangin alo chhuah tawh kha. Tin, tunlaiin vanah khian arsi lian tak leh ropui PISTOL star an tih chu hmuh chhuahin a awm bawk a, he ni arsi ropui tak hi kan ni ai hian a let tam taka lian leh sa ani. Mithiam ten an sawi fo ‘Black Hole’ an tih khian arsi lian pui pui te khi a hip lut thin a. He Pistol star erawh hi chu a ropui tham em avangin Black Hole tan pawh zuam chi ani loving an tia lawm. Tin, fiahna chiang tak la awmlo mahse tunlai mithiam te chuan thla-ah khian thisen zam an hmu a, fiah an tum mek bawk ani. ‘Tin ka hming avanga hnam zawng zawng huat in ni ang’ tih ang khan Hnam Israel te chu an ramah ngei lutin sengkhawm an lo nil eh ta a, a vela hnam zawng zawng leh khawvel-a hnam tinte tan ‘Ruihna No’ ah Lalpan a buatsaih mek a, hnam tinrengin an do rawn leh dawn ani. Chumi atan chuan Jentail hnampa huaisen tak mai Pu Yessar Arafat-a chuan Israel ram chhungah ram alo din ve ta a, tin, a luahlai aia zau zawk luah tumin a bei mek a, chumi avang chuan PLO leh Israel te tual thu chu a chhe reng a, hun rengchang lai apiangah an inphil tawn reng, nitin in mi tam tak in nunna an chan reng a. Kum 1998 December thla khan PLO Leader chuan hetiangin a sawi a, ‘Tuna autonomy thuneihna duh a, kan inkah thinna hi kum 1991 ah chuan alo tawp taw hang, 1996 ni 6 indo hma a, Jerusalem kan luah chin kha khawpui a hmang lehin thuneihna lian zawk Palentinian State chu 1999 May thla ral hma ngeiin khawvel ah puanin a awm anga, he ram hian remna leh muanna a thleng ve tawh dawn ani’, tiin a sawi.
Tin, hetih lai vek hian Israel Prime Minister, Benjamin Netanyahu chuan Jerusalem-a Jewish journalist convention hma ah chuan thu sawiin he thu hi a rawn chhang a, ‘1996 ni 6 indo laia kan ram luah kha kilometre 10-in kan la luah kim lova, chuvangin, PLO hruaitu in independent ka ram chhungah a puang anih chuan 1996 ni 6 indo chhunga kan ram lak let a zau kha kan la ngei tur ani’, tiin a sawi thung ani. A bul lawk Iraq lalpa Saddam Hussein-a lah chuan Israel nuaibo tumin sipai tam zawk leh ralthuam hlauhawm leh tam zawkte a buatsaih reng bawk a, kumin 1999 kum hi kum ralmuang lo tak leh kum thralo tak ni ngei dawn pawhin a lang.